Łeba nad morzem oraz inne miejscowości

Charakter Panstwa Krzyżackiego na Pomorzu

22 sierpnia 2013r.

CHARAKTERYSTYKA PAŃSTWA KRZYŻACKIEGO Państwo krzyżackie odegrało niezwykle doniosłą i brzemienną w swoich skutkach rolę w dziejach całego Pomorza Wschodniego oraz jego sąsiadów, z. Polską i Litwą na czele. Spowodowane to zostało wyjątkowym charakterem tego tworu państwowego, istniejącego jako samodzielny organizm polityczny w iatach 1226—1466. Państwo, to zostało zorganizowane przez instytucję zakonną, co stanowiło' zjawisko specyficzne i wyjątkowe w ustroju i w stosunkach politycznych Europy średniowiecznej. Instytucja ta — niemiecki zakon rycerski — zmierzając w początkach XIII stulecia do znalezienia bazy. materialnej dla swej działalności w Europie po wycofaniu się z Palestyny, wykorzystała układ stosunków gospodarczo-społecznych i politycznych, który zarysował się w tym okresie nad Bałtykiem. Cechowały je z jednej strony słabość dzielnicowej Polski, przeżywającej szczytowy okres rozdrobnienia feudalnego, a z drugiej — opóźniony proces feudalizacji społeczeństwa Prusów, którzy nie zdołali jeszcze zorganizować własnej organizacji państwowej i nie przyjęli religii chrześcijańskiej. Ten stan ułatwił penetrację niemieckich elementów, zwłaszcza rycerskich i mieszczańskich, w ramach nasilającego się w tym okresie .tzw. parcia na Wschód. Zakon krzyżacki skupiał wśród swoich członków głównie reprezentantów niższych rodzin rycerskich (ministerialnych) z środkowej i zachodniej Rzeszy. Zainteresowani oni byli materialnie ekspansją w krajach nadbałtyckich, szermując jednocześnie hasłami misyjnymi. Rozgrywający się współcześnie konflikt między papiestwem i cesarstwem Hohenstaufów o prymat w świecie chrześcijańskim, stwarzał możliwość uzyskania poparcia obu tych czynników dla planów władz krzyżackich w sposób dla nich najkorzystniejszy. W tych warunkach doszło do założenia po roku 1226 na terenie polskiej ziemi chełmińskiej oraz Prus, przy poparciu książąt polskich, tego niezwykłego tworu politycznego — zakonnego państwa krzyżackiego. Inicjatorem sprowadzenia Krzyżaków nad Bałtyk był książę Konrad mazowiecki, zmierzający do wykorzystania zakonu rycerskiego dla opanowania Prus. Dzięki przebiegłej polityce wielkiego mistrza Hermana von Salza Zakon uzyskał w roku 1226 przywilej od Fryderyka II, nadający mu ziemie pruskie rzekomo na mocy przysługujących cesarzowi uprawnień zwierzchnika całego świata — i zezwalający na założenie państwa zakonnego, pozostającego tylko pod luźną protekcją cesarską. Prusy nie stały się częścią cesarstwa, będąc formalnie (od roku 1234) „patrimonium sancti Petri". Osiągnięcie tego charakteru stało się możliwe dzięki sfałszowaniu przez Zakon około roku 1234 przywileju księcia Konrada (tzw. kruszwickiego); książę zrzekał się w nim rzekomo przyszłych zdobyczy w Prusach, wyrażając zgodę na utworzenie samodzielnego państwa krzyżackiego. Prawnie zostało ono podporządkowane tylko odległemu papiestwu, a w rzeczywistości stało się niezależnym tworem politycznym, nie uznającym także w konsekwencji praw władców polskich, następców fundatora — księcia Konrada mazowieckiego, nawet w odniesieniu do nadanej tytułem uposażenia ziemi chełmińskiej. Opanowawszy i zorganizowawszy zręby państwowości w Prusach i ziemi chełmińskiej, Zakon sięgnął po dalsze ziemie pomorskie, zdobywając w drodze przemocy w latach 1308—1309 Pomorze Gdańskie — integralną część Polski Piastowskiej — wymuszając czasową rezygnację z niego (w roku 1343) ze strony Kazimierza Wielkiego. Jednocześnie podjął on dalszą ekspansję w kierunku Litwy i Żmudzi, pod hasłem ich chrystianizacji. Pozycję zakonu krzyżackiego wzmacniało przyłączenie się doń już w roku 1237 zakonu Kawalerów Mieczowych na terenie Inflant, co stworzyło możliwość ich współdziałania w dalszej ekspansji nad Bałtykiem, a zarazem umocniło pozycję niemieckiej kolonii nad Dźwiną drogą ujarzmienia tamtejszej ludności łotewskiej i estońskiej. Państwo krzyżackie, ukształtowane ostatecznie na początku XIV stulecia na terenach opanowanych ziem pruskich i chełmińsko-pomorskich (a więc całość obszarów, określanych dziś jako Pomorze Wschodnie), odgrywało odtąd czołową rolę w strefie nadbałtyckiej. Na stan ten wpłynęły nie tylko jego rozmiary (około 58 tys. km2) i korzystne położenie przy ujściach Wisły i Pregoły, ale i wytworzenie się organów jego władzy umożliwiającej prowadzenie określonej polityki wewnętrznej. Scentralizowany system władz Zakonu jako instytucji duchownej stał się bowiem podstawą dla zorganizowania władz państwowych, kierowanych przez zwierzchnika Zakonu — wielkiego mistrza — rezydującego po roku 1309 w Malborku. W konsekwencji całość zarządu państwa krzyżackiego znalazła się w rękach braci zakonnych, stanowiących zamkniętą, elitarną grupę, obejmującą niemal wyłącznie niemieckich, rycerskich przybyszy z Rzeszy. Okoliczność ta stanowi najbardziej charakterystyczny rys państwa zakonnego w Prusach, nadając mu zarazem charakter kolonialny. Drugi istotny 'moment charakterystyczny, to ścisłe powiązanie i uzależnienie wyższego duchowieństwa świeckiego od krzyżackiej władzy państwowej. Przeprowadzona już w końcu XIII wieku inkorporacja kapituł pruskich (z wyjątkiem warmińskiej) do Zakonu i wywieranie wpływu na zarząd latyfundiów biskupich, choć w pełni nie zlikwidowały wewnętrznej samodzielności tych ostatnich, to jednak położyły kres próbom politycznej i ustrojowej emancypacji biskupstw, na wzór duchownych księstw Rzeszy. Wpłynęło to na ukształtowanie charakteru państwa zakonnego, które w konsekwencji występowało na zewnątrz jako jednolity organizm polityczny, a który w stosunkach wewnętrznych liczyć mógł na poparcie duchowieństwa, umacniającego swą pozycję i swe cele wobec ogółu poddanych. W tych okolicznościach państwo krzyżackie, wykorzystując sprzyjające warunki gospodarczo-społeczne na terenie Niemiec i w strefie Bałtyku oraz własne możliwości finansowe, rozwinęło szeroko zakrojoną akcję kolonizacji wsi i miast na prawie niemieckim. Krzyżacy mogli zresztą nawiązać tu do osiągnięć osadniczych z czasów polskich, zwłaszcza na terenie Pomorza Gdańskiego, oraz do stosunkowo gęstego osadnictwa sta-ropruskiego. Cechą charakterystyczną tej kolonizacji w XIV stuleciu był nader silny dopływ niemieckiej ludności chłopskiej, szczególnie na terenie Prus, oraz mieszczaństwa (zwłaszcza kupców i rzemieślników) na całe Pomorze Wschodnie. Element polski i pruski nadal odgrywał poważną rolę w osadnictwie, szczególnie wiejskim. Pozycja społeczna ludności pruskiej była przy tym najniższa, o znamionach poddaństwa. Wiek XIV stanowił dla państwa krzyżackiego okres silnego rozwoju wewnętrznego, będącego wynikiem upowszechnienia się gospodarki towarowo-pieniężnej i włączenia w orbitę handlu bałtyckiego i czarnomorskiego za pośrednictwem wielkich miast z Toruniem i Elblągiem, a z czasem i z Gdańskiem, na czele. Państwo to stało się więc pośrednikiem w wymianie towarowej Polski z krajami bałtyckimi, usiłującym przy tym wykorzystywać swoją uprzywilejowaną pozycję. Sam Zakon za pośrednictwem swoich urzędników — wielkich szafarzy — partycypował w obrotach handlowych, stwarzając własny aparat skupu i sprzedaży artykułów rolniczo-leśnych i rzemieślniczych, stając się w konsekwencji uciążliwym konkurentem własnego mieszczaństwa, wykorżystują-cym przy tym w sposób jaskrawy swoje uprawnienia władzy zwierzchniej wobec poddanych. Władze zakonne czerpały poważne korzyści przez ściąganie od ludności wiejskiej świadczeń w naturze (od ludności osiadłej na prawie pruskim) czy pieniądzu. Uzyskane środki obracały głównie na okazałe budownictwo obronne i inwestycje gospodarcze (jak melioracje) oraz podejmowanie dalszych wypraw wojennych wobec sąsiadów. W słabym natomiast stopniu służyły one potrzebom kultury duchowej, czego dowodem jest niezrealizowanie planów utworzenia wyższej uczelni w Chełmnie. Cechą charakterystyczną państwa zakonnego była jego ekspan-sywność wobec sąsiadów, widoczna szczególnie na przełomie XIV—XV wieku. Była ona realizowana pod pozorem misji zbrojnej wobec pogańskiej jeszcze w znacznej mierze Litwy i Żmudzi. Ekspansja ta była przy tym groźna tak dla samej Litwy, jak i dla Polski, narażonej na okrążenie od północnego-wschodu i nacisk polityczny i gospodarczy ze strony potężniejącego sąsiada, próbującego na początku XV wieku oskrzydlić państwo polskie także od strony zachodniej (Nowa Marchia — rok 1402). Ale i dla pozostałych krajów bałtyckich wzmocnienie pozycji państwa zakonnego było zjawiskiem niebezpiecznym, albowiem zapowiadało możliwość ekspansji krzyżackiej także na ich tereny, czego dowodem była próba wydarcia Szwecji wyspy Gotlandii (w latach 1398—1409). Ta otwarta, zaborcza ekspansywność państwa krzyżackiego zrozumiała jest tylko* w powiązaniu z całokształtem jego przeobrażeń wewnętrznych w XIV stuleciu. Wzrostowi jego gospodarczego i politycznego znaczenia towarzyszył: w równym nasileniu proces zeświecczenia. Przejawiło się to w życiu wewnętrznym samej organizacji zakonnej i jej kulturze umysłowej, w której pierwiastek laicko-rycerski zdobył z czasem wpływ decydujący. Państwo zakonne — mimo zachowywania pozorów duchownej organizacji politycznej i frazeologii „misyjnej" — jest od drugiej połowy XIV stulecia coraz wyraźniej czołową ekspozyturą ubożejących, niemieckich feudałów, traktujących je jako narzędzie dla uzyskania korzyści materialnych, już to przez eksploatację miejscowego społeczeństwa, nadal, odsuwanego od udziału we władzy, już to przez ekspansję zewnętrzną. Ten charakter państwa zakonnego stał się źródłem dwojakiego konfliktu: wewnętrznego i zewnętrznego. Tworząca się z różnych etnicznie grup — polskiej, pruskiej i niemieckiej — nowa społeczność państwa krzyżackiego, określana wspólnym mianem Prusaków,, zaczęła coraz dotkliwiej odczuwać zwiększające się formy eksploatacji ze. strony niezwiązanej z nią, rządzącej kasty-zakonnych przybyszy. Przedstawiciele ukształtowanych już miejscowych stanów — rycerstwa i mieszczaństwa, zwłaszcza z wielkich miast, nie posiadając możności partycypowania we władzy, zaczęli kształtować od końca XIV wieku, choć z opóźnieniem, reprezentację stanową, która bez różnicy narodowości wystąpiła. -— początkowo w sposób lękliwy — przeciw samowoli władz krzyżackich.. Nieunikniony natomiast stawał się konflikt zewnętrzny z najbardziej zagrożonymi sąsiadami — Litwą i Polską. Unia obu tych państw z 1385 roku. i chrystianizacja Litwy przez Polskę stała się w tej sytuacji ciężkim ciosem dla zaborczych planów Zakonu, stawiając równocześnie pod znakiem zapytania rację dalszego jego istnienia nad Bałtykiem. Rezultatem dążeń władz krzyżackich, zmierzających do rozerwania unii i utrwalenia władzy na opanowanej czasowo Żmudzi był wybuch Wielkiej Wojny z Polską i Litwą (1409—1411), wojny sprowokowanej przez Zakon. Bitwa pod Grunwaldem, stoczona 15 lipca 1410 roku, pogrzebała na zawsze potęgę państwowości krzyżackiej, dzięki wspólnemu wysiłkowi Polski i Litwyy wraz z wchodzącymi w jej skład ziemiami ruskimi; państwo zakonne zdołało jednak przetrwać jeszcze jako samodzielny podmiot polityczny do roku 1466. Zjawisldem charakterystycznym dla schyłkowego okresu państwa krzyżackiego pierwszej połowy XV wieku jest narastanie w nim — w związku z załamaniem się jego gospodarczego i politycznego znaczenia — opozycji własnych poddanych: rycerstwa i mieszczaństwa, dążących przede wszystkim do przeobrażenia go w państwo typu stanowego i zabezpieczenia własnych interesów. Opór władz zakonnych trwających przy skostniałych formach autokratycznego systemu, umożliwiającego stosowanie dawnych form eksploatacji, stał się przyczyną ostrej opozycji politycznej stanów, ucieleśnionej od roku 1440 w Związku Pruskim,. Państwo zakonne stawało się w sposób oczywisty hamulcem dla dalszego swobodnego rozwoju stanowego społeczeństwa pomorskiego, które samo wyrosło w jego obrębie. Ta akcja opozycyjna poddanych zbiegła się z głębokim procesem przeobrażeń w stosunkach gospodarczych między Polską a ziemiami i miastami pomorskimi. Stosunki te — w związku z zarysowującymi się zmianami w strukturze handlu bałtyckiego, nastawionego na-zwiększony odbiór artykułów rolniczo-leśnych przez Holendrów i Anglików — stały się znacznie intensywniejsze, dowodząc zarówno niezbędności polskiego zaplecza dla handlu szczególnie wielkich miast pomorskich z Gdańskiem na czele, jak i wyraźnego parcia społeczeństwa polskiego, zwłaszcza mieszczaństwa, ku strefie Bałtyku, mimo utrudnień i komplikacji, wynikających z polityki zewnętrznej władz krzyżackich. Niezbędny okazywał się także polski osadnik dla kolonizacji lesistych terenów wschodniopruskich (tj. Mazur). O ile więc w XIV stuleciu państwo krzyżackie było dla Polski przeszkodą w utrwaleniu naturalnych więzi społeczno-narodowościowych i politycznych z ziemią chełmińską i Pomorzem Gdańskim, o tyle w połowie XV stulecia stało się ono przede wszystkim poważną zaporą dla swobodnych, gospodarczych kontaktów Polski z Bałtykiem i miastami pomorskimi. Z tych względów koncepcja odzyskania Pomorza Gdańskiego przez Polskę zyskała mocny fundament, na którym rozwinąć się mogła w pełni ideologia zjednoczeniowa. Kryzys państwowości krzyżackiej zbiegł się z gospodarczą i polityczną ekspansją państwa polskiego ku Bałtykowi, umożliwiając — dzięki nawiązaniu współpracy z opozycją stanów pruskich —■ likwidację państwa zakonnego jako samodzielnego tworu politycznęgó. Nastąpiło to w wyniku zbrojnego powstania stanów pruskich przeciw Krzyżakom w roku 1454 i inkorporacji ziem Pomorza Wschodniego do Korony. Na skutek oporu krzyżackiego i działań przewlekłej wojny trzynastoletniej prowadzonej tak przez Polskę, jak stany pruskie, a zakończonej zawarciem traktatu toruńskiego w 1466 roku, ziemie Pomorza Wschodniego zostały wprawdzie w całości wcielone do Korony, jednak w części wschodniej utrzymało się quasi-lenne państewko zakonne aż dq roku 1525, stając się zalążkiem dalszych powikłań w niedalekiej przyszłości. Państwo krzyżackie odegrało więc istotnie brzemienną w skutkach rolę tak w dziejach Pomorza Wschodniego, jak Polski i Litwy, i to zarówno -w zakresie stosunków gospodarczo-społecznych, jak politycznych i kulturalnych. Konsekwencją jego istnienia i stworzonej przez nie określonej sytuacji nad Bałtykiem był nie tylko upadek samodzielności politycznej bałtyckich Prusów i zepchnięcie ich do niższej rangi społecznej, lecz także postępujący nieuchronnie proces zaniku ich etnicznej odrębności, który zakończył się ostatecznie na początku XVII stulecia przez zmieszanie się głównie z napływową ludnością niemiecką i całkowitą germanizację lub na południu Warmii i Mazur — polonizację. Zabór Pomorza Gdańskiego w roku 1308 stanowił poważny cios dla państwa polskiego, gdyż pozbawił je tak ważnej gospodarczo i politycznie dzielnicy. A i nadal państwo zakonne było źródłem stałego zagrożenia samodzielności tak Polski, jak Litwy, mobilizując je do wspólnej akcji zbrojnej i politycznej (do roku 1422). W stosunkach gospodarczych i społeczno-narodowościowych Prus i Pomorza Gdańskiego wywarło ono głęboki wpływ na całe stulecia, nie tylko przez rozszerzenie osadnictwa wsi i miast, lecz także przez ściągnięcie niemieckiego elementu tak mieszczańskiego i rycerskiego, jak chłopskiego. Nie negując przy tym pozytywnego wkładu pracującej ludności niemieckiej wsi i miast w rozwój sił wytwórczych Pomorza Wschodniego w XIV —XV stuleciu, stwierdzić trzeba, że usadowienie się jej i przetrwanie także po upadku samodzielności krzyżackiej organizacji państwowej stanowić miało w przyszłości dla Polski groźne niebezpieczeństwo, zwłaszcza gdy do głosu doszły w XVI wieku w części wschodniej niemieckie elementy rycerskie (junkierskie). Niemiecki element chłopski i mieszczański oddziałał tam bowiem na proces germanizacji Prusów, a w dalszej przyszłości — mazurskich osadników z Polski, stając się w ten sposób pomocnikiem realizacji interesów ekspansywnych grup junkierskich późniejszych Prus Wschodnich. Ocena państwa krzyżackiego w dziejach Pomorza Wschodniego wypaść więc musi z punktu widzenia interesów wszystkich ludów nadbałtyckich — ujemnie. Niewątpliwy postęp w dziedzinie rozwoju miast i wsi pomorskich w XIV stuleciu — uwarunkowany zresztą korzystną sytuacją gospodarczą, w jakiej znalazła się strefa nadbałtycka na skutek działania rozszerzającej się gospodarki towarowo-pieniężnej — służył władzom krzyżackim przede wszystkim dla zwiększania środków na dalszą ekspansję terytorialną. Jako ekspozytura niższego rycerstwa niemieckiego, państwo zakonne było czołówką Drang nach Osten, zagrażającą egzystencji pozostałych narodów i państw nadbałtyckich, utrudniającą im, zwłaszcza zaś Polsce, spokojny rozwój czy — poprzez inflancką gałąź — nie dopuszczającą do swobodnego kształtowania się społeczeństw łotewskiego i estońskiego. Powstałe przez wypaczenie pierwotnych założeń organizacji zakonnej, stało się ono jaskrawym przykładem nadużycia religijnych zasad dla czysto świeckich, uwarunkowanych klasowo i etnicznie celów, zakłócając i wypaczając w konsekwencji przebieg procesu dziejowego nad Bałtykiem — w szczególności zaś procesu swobodnego, i naturalnego zrastania się ziem Pomorza Wschodniego z państwem i społeczeństwem polskim, a ziem Litwy i Żmudzi z wybrzeżem.

wczasy, Bałtyk, kurorty, Gdańsk, Bałtyk, wakacje, Pomorze, Historia, Zabytki, Zwiedzanie, wypoczynek, Prusy, Wybrzeże