Łeba nad morzem oraz inne miejscowości

Stare Miasto w Gdańsku

21 października 2011r.

Rozciąga się na północ od Głównego Miasta, w obrębie ulic: Podwale Staromiejskie, Wały Jagiellońskie, Wałowa i Tartaczna. Jako odrębny organizm miejski powstało w 2 poł. XIV w. Stare Miasto można uważać za kontynuację słowiańskiej dzielnicy, istniejącej w XII i XIII w. w rejonie kościoła św. Katarzyny, być może posiadającej prawo miejskie książęce (ius ducale), nadane przez Świętopełka II. Na tym obszarze znajdował się również tzw. Osiek, będący osiedlem słowiańskich rybaków, istniejącym dowodnie od 1312 r. do 1457 r. i egzystującym jako odrębny organizm miejski, rządzący się prawem polskim. Osiek zajmował rejon dzisiejszych ulic: Panieńskiej, Olejarnia, Osiek i sąsiednich. Wcześniej był to teren osady rzemieślniczej, książęcego podgrodzia z XII-XIII w. Po 1308 r. wysiedlili tu Krzyżacy rybaków, mieszkających dotąd w dzielnicy mieszczącej się w obrębie wałów grodu książęcego, istniejącego już w 2 poł. X w. Osiek posiadał umocnienia obronne w postaci rowu i częstokołu z drewnianych pali. Mieszkańcy Starego Miasta, głównie rzemieślnicy i drobni kupcy nie stanowili przez dziesiątki lat samodzielnej gminy i uzależnieni byli całkowicie od Krzyżaków. Gdy w latach 1338-56 poprowadzony został przez ten teren Kanał Raduni doszło niebawem do znacznych zmian gospodarczych i demograficznych. Nad kanałem wybudowano przed 1364 r. sławny Wielki Młyn, kuźnię miedzi, olejarnię, a później dwie szlifiernie i folusz. Przyczyniło się to do wzrostu liczby mieszkańców i budownictwa mieszkaniowego. Zaczęły powstawać ciągi uliczne, najpierw Elżbietańska-Garncany. a później Rajska, Łagiewniki, Stolarska i szereg innych. Dopiero w początkach 1377 r. otrzymali mieszkańcy rozwijającej się osady przywilej lokacyjny chełmiński. W dokumencie krzyżackim nazwano ją aide stad zcu Danczk (= Stare Miasto (lub miejsce) Gdańsk). Dodać trzeba, że nazwa Stare Miasto wymieniona była już w dokumencie z 1356 r. Ubogie miasto z trudem i za pożyczone od gdańskiego komtura pieniądze wybudowało do 1382 r. gotycki ratusz. Stanął on przy ul. Korzennej, na gruncie wydzierżawionym od szpitala św. Elżbiety. W jego sąsiedztwie stał już od 1355 r. szpital św. Jerzego dla trędowatych, a niebawem wzniesiono istniejący kościót szpitalny św. Elżbiety (ok. 1395 r.). Z kolei, obok kościoła św. Katarzyny osiadło zgromadzenie brygidek, które w 1394 r. rozpoczęły budowę istniejącego kościoła, rozbudowanego po 1514 r. (wieża z 1616 r.). W XV w. rozszerzyło się znacznie terytorium Starego Miasta kosztem Osieka i zlikwidowanego w 1455 r. krzyżackiego Młodego Miasta. Stamtąd przybyli karmelici i zająwszy posesję podupadłego szpitala św. Jerzego wybudowali klasztor i istniejący kościół, a właściwie tylko prezbiterium dzisiejszego kościoła św. Józefa (z kaplicą) z piękną elewacją wschodnią. Z Młodego Miasta również przeniesiono rozebrany po 1455 r. kościół św. Bartłomieja i skonstruowany ponownie w 1482-1495 r. W pobliżu wznosi się poszpitalny kościół św. Jakuba, budowany po 1432 r. Pierwsze prymitywne fortyfikacje uzyskało Stare Miasto po 1433 r. Mury obronne z basztami i bramami wzniesiono w 2 poł. XV w. Nie ma z nich nawet śladu, zachował się natomiast bastion z XVI-wiecznych fortyfikacji Starego Miasta, zaadaptowany ostatnio na lokal rozrywkowy. W 1457 r. Stare Miasto podporządkowane zostało Głównemu, ale zdołało zachować pewną samodzielności, tak dalece, że mogło pod koniec XVI w. wybudować nowy, istniejący do dziś ratusz (patrz ,, Gdańskie ratusze'). Całkowite podporządkowanie potężnemu sąsiadowi nastąpiło w 1637 r. Prócz wymienionych kościołów, Wielkiego i Małego Młyna oraz ratusza zachowało się na Starym Mieście parę domów mieszkalnych, m.in. dawny Sierociniec, a właściwie tylko piękna renesansowa kamieniarka z niego (z 1549 r.), wmurowana w fasadę nowego gmachu (siedziba NOT) przy ul. Elżbietańskiej. Naprzeciw. pod nr 3 wznosi się Dom Opatów Pelplińskich, zbudowany przez Abrahama van den Blocke w 1612 r. Piękna fasada jest wzorcowym przykładem manieryzmu północnego. Autentyczne fasady zachował również tzw. Dom kaznodziejów z 1602 r. przy ul. Katarzynki. Jego twórcą byl Antoni van Obberghen. Obok, na narożniku ulicy widnieje mały domek szkieletowy z XVII w., typowy przykład najskromniejszej siedziby biedoty gdańskiej. Kilka innych domków zobaczyć można w pobliżu, w tym niezwykle malowniczy przy ul. Wodopój, zaadaptowany ostatnio na winiarnię. Nad tymi skromnymi reliktami dawnego budownictwa piętrzy się kilka wielokondygnacyjnych gmachów, m.in. monumentalny Wielki Młyn na Starym Mieście w Gdańsku hotel "Hevelius", ukończony w 1979 r. oraz okazata siedziba NOT z 1974 r. i szereg innych. Warto również spojrzeć na Dworzec Główny PKP - neorenesans z 1900 r. oraz na siedzibę Dyrekcji Kolejowej, w której przed wojną czynne było polskie biuro PTK, CentralaTurystyczno-Krajoznawcza przy Gminie Polskiej Związku Polaków, Konserwatorium Muzyczne i dwie inne szkoły. Drugim pamiętnym gmachem jest Dom Polski przy ul. Wałowej 15, siedziby towarzystw polskich, centrum dyspozycyjne Polonii gdańskiej w okresie międzywojennym.